بازار مشتقات یعنی چه؟🔆 بررسی کاربرد [derivative market] و نکات ضروری معاملات در آن!

گلاره ابراهیمی

بازار ابزارهای مشتقه چیست؟〽️ شروع معامله در بازار مشتقه چگونه است؟

بازار مشتقه (derivative market) یکی از پیچیده‌ترین اما در عین حال جذاب‌ترین بخش‌های بازارهای مالی است. این بازار به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد تا با استفاده از “ابزارهای مالی پیشرفته”، ریسک‌های خود را مدیریت کنند و از فرصت‌های سودآوری بهره ببرند.

در بازار مشتقات قراردادهایی برای خرید و فروش دارایی‌هایی مانند «ارزها»، «سهام»، «شاخص‌ ها»، “کالاها” و حتی “ارزهای دیجیتال” مورد معامله قرار می‌گیرند.

برای مثال، در بازار فارکس، قراردادهای آتی یا [CFD] به معامله‌گران این اجازه را می‌دهند که بر اساس “تغییرات نرخ ارز”، سود یا ضرر کنند.

بر اساس آمارهای “2024”، حجم معاملات اوراق مشتقه در بازار فارکس به «بیش از 6.6 تریلیون دلار» در روز رسیده است. این نشان‌دهنده اهمیت روزافزون این بازار در عرصه‌های مالی جهانی است.

 

“نوسانات نرخ ارز” و “تغییرات اقتصادی”، به‌ ویژه تأثیرات سیاست‌های بانک‌های مرکزی مانند نرخ بهره، از جمله عواملی هستند که بر این بازار تأثیر می‌گذارند.

به همین دلیل برای معامله‌گران، شناخت دقیق روندهای بازار و استفاده از ابزارهای تحلیل فنی می‌تواند کمک شایانی به مدیریت ریسک و بهینه‌سازی سودآوری داشته باشد. سرمایه‌گذاران باید به نوسانات نرخ ارز و تغییرات در سیاست‌های اقتصادی توجه ویژه‌ای داشته باشند و با استفاده از استراتژی‌های مناسب، از این فرصت‌ها بهره‌برداری کنند.

برای آشنایی بیشتر با مفهوم بازار مشتقه، انواع بازارهای مشتقه، نحوه شروع معامله در آن و همچنین بررسی مزایا و ریسک‌های این بازار با ما همراه باشید.

 

بازار مشتقه (derivative market) چیست؟

بازار مشتقه بخشی از بازار بورس است که در آن اوراق بهادار خاصی به نام اوراق مشتقه معامله می‌شوند. این اوراق، ارزش خود را از یک دارایی پایه مانند سهام، کالا، ارز یا شاخص می‌گیرند. در واقع، قیمت اوراق مشتقه بر اساس تغییرات قیمت دارایی پایه تعیین می‌شود.

هدف اصلی از ایجاد بازار مشتقه، کمک به سرمایه‌گذاران برای مدیریت ریسک و حفاظت از سرمایه‌گذاری‌هایشان در برابر نوسانات قیمت است. علاوه بر این، بازار مشتقه فرصت‌های جدیدی برای سرمایه‌گذاری و کسب سود فراهم می‌کند.

 

تاریخچه شکل‌ گیری بازار مشتقات

بازار مشتقه قدمتی طولانی دارد. اولین نمونه‌های معاملات مشتقه به “قرن 17 میلادی” در ژاپن برمی‌گردد، جایی که معامله‌گران برنج از قراردادهای آتی استفاده می‌کردند. اما شکل مدرن بازار مشتقه در “دهه 1970” با راه‌ اندازی بازار معاملات آتی شیکاگو (CME) شکل گرفت.

در ایران، بازار مشتقه از “سال 1387” با راه‌ اندازی قراردادهای آتی سکه طلا در بورس کالای ایران آغاز به کار کرد. از آن زمان تاکنون، انواع مختلفی از اوراق مشتقه در بازار سرمایه ایران معرفی شده‌اند.

 

بررسی انواع بازارهای مشتقه

انواع مختلفی از بازارهای مشتقه وجود دارد که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. در ادامه، انواع اصلی بازارهای مشتقه را معرفی می‌کنیم.

 

بیایید هر یک از این بازارها را به طور جداگانه بررسی کنیم:

 

1) قراردادهای آتی (Futures)

قراردادهای آتی، توافقی بین دو طرف برای خرید یا فروش یک دارایی در آینده با قیمتی که امروز تعیین می‌شود، هستند. این قراردادها استاندارد هستند و در بورس‌های رسمی معامله می‌شوند.

مثال: فرض کنید یک کشاورز نگران کاهش قیمت گندم در زمان برداشت محصول است. او می‌تواند با خرید یک قرارداد آتی، قیمت فروش گندم خود را از حالا تضمین کند.

مزایای قراردادهای آتی:

• امکان قفل کردن قیمت و کاهش ریسک نوسانات قیمت؛
• نقدشوندگی بالا به دلیل معامله در بورس؛
• امکان استفاده از اهرم مالی.

معایب قراردادهای آتی:

• ریسک از دست دادن فرصت‌های سودآوری در صورت حرکت نامطلوب قیمت؛
• نیاز به سپرده‌گذاری وجه تضمین.

 

2) اختیار معامله (Options)

اختیار معامله به خریدار حق (و نه تعهد) می‌دهد تا یک دارایی را در آینده با قیمت مشخصی بخرد یا بفروشد. دو نوع اصلی اختیار معامله وجود دارد: اختیار خرید (Call) و اختیار فروش (Put).

مثال: یک سرمایه‌گذار که نگران کاهش قیمت سهام شرکت X است، می‌تواند یک اختیار فروش بخرد. اگر قیمت سهام کاهش یابد، او می‌تواند از این اختیار استفاده کند و سهام را با قیمت بالاتر بفروشد.

مزایای اختیار معامله:

• ریسک محدود برای خریدار (حداکثر زیان برابر با قیمت اختیار است)؛
• انعطاف‌پذیری بیشتر نسبت به قراردادهای آتی؛
• امکان استفاده از استراتژی‌های پیچیده‌تر.

معایب اختیار معامله:

• پیچیدگی بیشتر نسبت به سایر اوراق مشتقه؛
• هزینه اولیه (قیمت اختیار) که ممکن است از دست برود.

 

3) قراردادهای سوآپ (Swaps)

سوآپ‌ ها قراردادهایی هستند که در آن دو طرف توافق می‌کنند جریان‌های نقدی آینده را با یکدیگر مبادله کنند. رایج‌ترین نوع سوآپ، سوآپ نرخ بهره است.

مثال: یک شرکت که وام با نرخ بهره متغیر دارد، ممکن است با شرکتی که وام با نرخ بهره ثابت دارد، وارد قرارداد سوآپ شود تا ریسک افزایش نرخ بهره را کاهش دهد.

مزایای سوآپ:

• امکان مدیریت ریسک نرخ بهره، نرخ ارز و سایر ریسک‌های مالی؛
• انعطاف‌پذیری در طراحی قرارداد.

معایب سوآپ:

• ریسک نکول طرف مقابل؛
• عدم نقدشوندگی (معمولاً تا سررسید باید نگهداری شوند).

 

4) فوروارد

بازار فوروارد محل معامله قراردادهای فوروارد است که مشابه قراردادهای آتی هستند، اما تفاوت اصلی آن‌ها در این است که قراردادهای فوروارد به‌ طور خاص بین دو طرف معامله بسته می‌شود و معمولاً خارج از بورس (OTC) معامله می‌شوند.

ویژگی‌ها:

• غیر استاندارد و شخصی‌سازی‌شده برای نیازهای خاص طرفین؛
• معمولاً برای ارزها و کالاها به‌ویژه در معاملات بین‌المللی استفاده می‌شود؛
• انعطاف‌پذیری بیشتر در شرایط قرارداد نسبت به قراردادهای آتی.

 

5) قراردادهای پیش فروش

مشابه با بازار فوروارد، اما این قراردادها به‌ طور عمومی و در بورس‌ها معامله نمی‌شوند و بیشتر در معاملات خصوصی بین دو طرف تنظیم می‌شود.

ویژگی‌ها:

• قراردادهای شخصی و انعطاف‌پذیر؛
• عمدتاً برای کالاهای خاص یا ارزها به‌ کار می‌روند؛
• قابلیت تعیین دقیق شرایط قرارداد برای طرفین.

 

6) قراردادهای اختیار معامله باینری

این نوع بازار مشتقه به معامله‌گران این امکان را می‌دهد که پیش‌بینی کنند آیا قیمت یک دارایی در یک زمان مشخص بالاتر یا پایین‌تر از یک سطح معین خواهد بود. در صورتی که پیش‌بینی درست باشد، سود به‌دست می‌آید و در صورت اشتباه بودن، کل مبلغ سرمایه‌گذاری از دست می‌رود.

ویژگی‌ها:

• ساده‌ترین نوع قراردادهای اختیار معامله؛
• سود یا زیان به‌صورت قطعی (ثابت) در نظر گرفته می‌شود؛
• بیشتر در بازارهای مالی و دیجیتال مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

کاربردهای بازار مشتقه

بازار مشتقه کاربردهای متنوعی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

1. مدیریت ریسک: سرمایه‌گذاران می‌توانند از اوراق مشتقه برای پوشش ریسک‌های مختلف مانند نوسانات قیمت، نرخ ارز یا نرخ بهره استفاده کنند؛
2. سفته‌بازی: برخی معامله‌گران از اوراق مشتقه برای کسب سود از پیش‌بینی‌های خود درباره حرکات آینده بازار استفاده می‌کنند؛
3. آربیتراژ: معامله‌گران حرفه‌ای از تفاوت قیمت بین بازارهای مختلف برای کسب سود بدون ریسک استفاده می‌کنند؛
4. افزایش نقدینگی بازار: معاملات مشتقه به افزایش حجم معاملات و نقدینگی در بازارهای مالی کمک می‌کند.

 

مزایای و معایب معامله در این بازار

مزیت ها	ریسک ها
امکان مدیریت ریسک و حفاظت از سرمایه	پیچیدگی معاملات و نیاز به دانش تخصصی
فرصت‌های سرمایه‌گذاری متنوع	ریسک بالا در صورت عدم مدیریت صحیح
امکان استفاده از اهرم مالی و افزایش بازدهی	امکان زیان‌های بزرگ به دلیل استفاده از اهرم مالی
نقدشوندگی بالا در برخی از اوراق مشتقه	ریسک نقدینگی در برخی از اوراق مشتقه
امکان کسب سود در بازارهای نزولی و صعودی	ریسک اعتباری طرف مقابل در معاملات خارج از بورس

 

استراتژی‌ های معاملاتی در [derivative market]

برخی از استراتژی‌های رایج در بازار مشتقه عبارتند از:

• استراتژی پوششی (Hedging): برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری‌های موجود؛
• استراتژی آربیتراژ: بهره‌برداری از تفاوت قیمت در بازارهای مختلف؛
• استراتژی اسپرد: استفاده از تفاوت قیمت بین دو یا چند قرارداد مشتقه.

 

سوالات متداول

آیا معامله در بازار مشتقه برای همه مناسب است؟

خیر، معامله در بازار مشتقه نیازمند دانش تخصصی و تحمل ریسک بالاست و برای همه سرمایه‌گذاران مناسب نیست.

حداقل سرمایه لازم برای شروع معامله در بازار مشتقه چقدر است؟

این مقدار بسته به نوع اوراق مشتقه و کارگزاری متفاوت است، اما معمولاً از چند میلیون تومان شروع می‌شود.

آیا می‌توان در بازار مشتقه از الگوریتم‌های معاملاتی استفاده کرد؟

بله، استفاده از الگوریتم‌های معاملاتی در بازار مشتقه رایج است. اما این کار نیازمند دانش تخصصی در حوزه برنامه‌نویسی و تحلیل بازار است

تفاوت اصلی بین قراردادهای آتی و اختیار معامله چیست؟

در قراردادهای آتی، هر دو طرف متعهد به انجام معامله هستند، اما در اختیار معامله، خریدار حق (و نه تعهد) انجام معامله را دارد.

آیا معامله در بازار مشتقه مستلزم داشتن سرمایه زیاد است؟

لزوماً خیر، با استفاده از اهرم مالی، می‌توان با سرمایه کمتر وارد معاملات بزرگ‌تر شد. اما این کار ریسک بالایی دارد و باید با احتیاط انجام شود.

چگونه می‌توانم در بازار مشتقه معامله کنم؟

برای معامله باید یک حساب معاملاتی باز کرده و از پلتفرم‌هایی مانند MetaTrader برای خرید یا فروش قراردادهای مشتقه استفاده کنید.